زمان تقریبی مطالعه: 36 دقیقه
 

قصص الانبیاء (ثعلبی)





یکی از دو اثر مشهور ثعلبی کتابی در باره داستان‌های پیامبران با نام عرائس المجالس فی قصص‌الانبیاء است
[۱] آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعه، ج۱۵، ص۲۴۲ـ۲۴۳.
[۲] محمدعیسی صالحیه، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۱، ص۳۱۱ـ ۳۱۲، ج ۱، قاهره ۱۹۹۲.
که با عنوان قصص‌الانبیاء نیز مشهور است.


۱ - تأخر عرائس از تفسیر ثعلبی



به نظر می‌رسد ثعلبی قصص‌الانبیاء را بعد از تفسیر خود و با استفاده از آن نوشته باشد
[۳] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۴۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
زیرا این دو کتاب، در حکایت برخی قصص ، شباهت‌های بسیار دارند.
[۴] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۵۷ ـ۶۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۶] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۸] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۷۰ـ۳۸۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).

گویا وی روایات تفسیری مرتبط با قصص پیامبران را از تفسیر خود استخراج کرده و با افزودن مطالبی از تاریخ و اخبار ، با شکل و ترتیبی متفاوت در قالب این کتاب عرضه کرده است.

۲ - جای‌گاه عرائس



نسخه‌های متعدد موجود از این کتاب در کتاب‌خانه‌های مختلف، ترجمه‌ها و اقتباسات گوناگون از آن و توجه فراوان خاورشناسان به این کتاب، نشان‌دهنده اهمیت و اعتبار این اثر و رواج و شهرت آن در میان مسلمانان است.

۳ - چاپ‌های عرائس



همچنین این کتاب از اواخر قرن سیزدهم تا به امروز بارها به چاپ رسیده، از جمله در بولاق و قاهره و بمبئی ،
[۱۰] محمدعیسی صالحیه، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۱، ص۳۱۱ـ ۳۱۲، ج ۱، قاهره ۱۹۹۲.
هر چند که هیچ‌یک از آن‌ها علمی و انتقادی نبوده است.

۴ - مقدمه عرائس



عرائس المجالس با مقدمه نسبتاً کوتاهی در باره بیان حکمت‌های ذکر قصص پیامبران و اقوام پیشین در قرآن آغاز می‌شود.

۵ - تقسیم‌بندی کتاب



متن اصلی کتاب به مجالس متعددی تقسیم شده که هر یک به موضوع یا داستانی مستقل اختصاص دارد.
برخی از این مجالس، به سبب طولانی و متنوع بودن، به چند باب تفکیک شده‌اند.
چنان‌که پیداست وجه تسمیه کتاب (عرائس المجالس) با همین نحوه نام‌گذاری بخش‌های آن مرتبط است.

۶ - ترتیب تاریخی در عرائس



مطالب این کتاب، به ترتیب تاریخی ذکر شده است.
ابتدا مجالسی در باره خلقت زمین و آسمان‌ها و سپس خلقت آدم و حوا آمده است.
در ادامه، قصص پیامبران و ماجراهای اقوام آنان به ترتیب نقل شده که در این میان قصه‌های ابراهیم و یوسف و موسی و سلیمان و عیسی علیهم‌السلام مفصّل‌تر از دیگران است.
سرانجام، کتاب با ذکر قصه اصحاب فیل و ولادت پیامبر اسلام پایان می‌یابد.

۷ - روش مؤلف در عرائس



مؤلف در حکایت قصه هر یک از پیامبران ، بسته به اطلاعاتی که در اختیارش بوده، به نسب و ولادت و کودکی پیامبر پرداخته و سپس بر اساس ترتیب زمانی ، وقایع مهم زندگی وی، از جمله نبوتش ، را مطرح کرده و به همین ترتیب ذکر وقایع را تا وفات او پی گرفته و گاهی نیز برخی از خصائص آن پیامبر را بازگو نموده است.
قصص‌الانبیاء ثعلبی نقطه تلاقی تفسیرنگاری و تاریخ‌نگاری در فرهنگ اسلامی به شمار می‌آید و تألیفی است که با آن قصص‌الانبیانگاری ، به مثابه گونه‌ای ادبی، از تاریخ و تفسیرنگاری مستقل گردیده است.
عرائس المجالس، گرچه نخستین تألیف مستقل در این زمینه نیست،
[۱۱] ج ۲، ستون ۱۳۲۸، حاجی خلیفه.
گویاترین نمونه برای معرفی این گونه ادبی در سنّت اسلامی است که به دست ما رسیده است.

۸ - نقل اقوال صحابه در عرائس



ثعلبی، که اصولاً مفسر است، با توجه به منابع تفسیری فراوان، اقوال مفسران صحابه و تابعین و همچنین آرای مفسران مشهور پیش از خود را در عرائس ذکر کرده، چنان‌که نام‌های کسانی چون ابن عباس و عبداللّه بن عمر و قَتاده و سُدّی و کلبی و مقاتل در جای جای کتاب به چشم می‌خورد.
[۱۲] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۱۳] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۱۴] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۹، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۱۵] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴۸ـ۵۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۱۶] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۶۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۱۷] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۷۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۱۸] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۹۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۱۹] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).


۹ - استفاده از منابع تاریخی



اگرچه گونه تألیف این کتاب بیش‌تر مبتنی بر ادبیات تفسیری است، ثعلبی خود را محدود به آن نکرده و از منابع تاریخی نیز بهره برده است.
مهم‌ترین این کتاب‌ها که در اختیار ثعلبی بوده
[۲۰] حسین بن مسعود بغوی، تفسیرالبغوی، ج۱، ص۳۰، المسمی معالم التنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
و امروزه اثری از آن‌ها نیست، عبارت‌اند از: کتاب المبتدأ وهْب بن مُنَبِّه (متوفی ۱۱۰) و کتاب المغازی محمد بن اسحاق (متوفی ۱۵۱).
[۲۱] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۶۶ـ ۶۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.

ذکر فراوان نام این دو مؤلف و نقل قول‌های طولانی از آنان در عرائس، دالّ بر این است که مطالب این دو کتاب درون مایه اصلی تألیف ثعلبی را تشکیل داده است.
[۲۲] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۳۴، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۳] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۵۳، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۴] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۶۱، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۵] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۶۷، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۶] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۰۷، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۷] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۳۵، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۸] احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۸۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
[۲۹] مد ـ مز، ابن هشام، ج۱، صیو ـ یز، سیرت رسول اللّه، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ ش.

همچنین باید از تفسیر و تاریخ طبری یاد کرد که به ویژه ساختار و محتوای اجزای نخستینِ تاریخ وی بر کتاب ثعلبی مؤثر بوده است چنان‌که گزارش‌های ثعلبی در برخی موارد، کاملاً مشابه روایات تاریخ طبری است،
[۳۱] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۳۳] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۳۵] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۱۰ـ۳۱۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
هر چند در هیچ جای کتاب ثعلبی از طبری نامی به میان نیامده است.

۱۰ - اسناد منقولات در عرائس



ثعلبی در ذکر یا عدم ذکر اَسناد منقولات خود، عیناً همانند تفسیرش عمل کرده، چنان‌که بخشی از نقل قول‌های وی بدون سند (برای نمونه رجوع کنید به نقل قولهای ثعلبی از وَهْب بن مُنَبِّه ، محمدبن اسحاق ، ابن عباس در جاهای متعدد) و بخشی دیگر با اسناد متصل ذکر شده است که در طرق این روایات، نام استاد وی ابن فنجویه بیش از دیگران به چشم می‌خورد.
[۳۶] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۵، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۳۷] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۵۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۳۸] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۸۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۳۹] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۹۵، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۴۰] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۴۱] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۴۲] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۵۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).


۱۱ - روایات امامان شیعه در عرائس



وی گاهی نیز روایاتی از علی علیه‌السلام و دیگر امامان شیعه نقل کرده است.
[۴۳] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۷۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۴۴] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۳۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۴۵] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۲۹، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۴۶] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۳۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۴۷] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۴۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).


۱۲ - صبغه حدیثی عرائس



اگر چه صبغه حدیثی ثعلبی در این کتاب نیز بروز پیدا کرده و او در این کتاب نیز به اسناد روایات بی‌توجه نبوده
[۴۸] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۴۹] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۰] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۸۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۱] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۲۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۲] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۷۷ـ ۱۷۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۳] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۵۴ـ۳۵۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
و در موارد متعددی، خصوصاً در آغاز مجالس و ابواب، از عبارات مشابه اما متنوعی چون «قال اهل العلم باَخبارالماضین» و «قال اهل الاخبار» و «قالت العلماء باَخبارالانبیاء» استفاده کرده است، به نظر می‌رسد که وی در پی این‌گونه تعبیرات معمولاً به نقل اقوال رایج قُصّاص ( قصه گویان ) و آنچه اصطلاحاً اسرائیلیات خوانده می‌شود، پرداخته است.
[۵۴] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۵] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۶۵، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۶] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۹۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۷] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۶۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۸] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۷۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۵۹] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۰۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۶۰] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۶۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).

گفتنی است که منقولات فراوانی از کعب الاحبار نیز در این کتاب وجود دارد.
[۶۱] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۶۲] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۶۳] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۵۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۶۴] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۶۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۶۵] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۴۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).


۱۳ - ویژگی‌های عرائس




۱۳.۱ - حالت میانه


می‌توان گفت عرائس المجالس در میان آثار مشابه حالتی میانه دارد؛ از یک سو مانند تألیف محمد بن عبداللّه کسائی
[۶۶] ج ۱، ستون ۷۲۳، حاجی خلیفه.
کتابی کاملاً عامه پسند و غیرعلمی نیست که فقط برای سرگرم ساختن مردم تألیف شده باشد و از سوی دیگر، با قصص‌الانبیاء ابن کثیر که تا حد امکان از ذکر اختلاف اقوال و تطویل پرهیز کرده و چندان از محدوده تفسیر آیات قرآن خارج نشده است، تفاوت‌های آشکار دارد.

۱۳.۲ - استقلال قصص از آیات


در کتاب ثعلبی خودِ قصه‌ها، در کنار تفسیر آیات ، جای‌گاهی مستقل و ویژه دارند تا آن‌جا که گاهی نقل طولانی یک ماجرا یا پرداختن به اختلافات فراوان رواییِ منابع، موجب شده است که آیات قرآنیِ مرتبط با داستان در درجه دوم اهمیت قرار بگیرند یا حتی به فراموشی سپرده شوند.

۱۴ - انگیزه ثعلبی از نگارش عرائس



چه بسا قصد ثعلبی از این‌که در مقدمه کتابش
[۶۷] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲ـ۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
موضوع حکمت‌های ذکر قصص پیامبران در قرآن را پیش کشیده و در ضمن آن بر جنبه تربیتی و کارکرد اخلاقی و عبرت‌آموزی این داستان‌ها اشاره کرده، همین بوده است که اهمیت قصه را به مثابه ابزاری برای تأثیرگذاری بر ذهن و روح مخاطبان نشان دهد.
شاهد این مدعا آن است که وی با آن‌که به تصریح ،
[۶۸] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
کتابش را مشتمل بر شرح قصص پیامبران مذکور در قرآن معرفی کرده است، به این امر بسنده نکرده و به موضوعات و داستان‌های دیگری نیز پرداخته است.

۱۵ - قصص غیرقرآنی در عرائس



ثعلبی درسه مجلس نخست، موضوع خلقت عالم را مطرح کرده که به ظاهر هیچ ارتباطی با عنوان یا موضوع کتابش ندارد.
هم‌چنین به تفصیل به ماجرای شخصیت‌هایی نظیر بُختُنَصَّر پرداخته
[۶۹] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۹۴ـ۳۱۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
که نام آن‌ها صریحاً در قرآن ذکر نشده و تنها بر اساس منابع روایی و تفسیری، آیه یا آیاتی از قرآن بر آن‌ها قابل انطباق است.
وی گاهی نیز داستان برخی پیامبران مذکور در کتب مقدس ، نظیر دانیال و جرجیس ، را آورده
[۷۰] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۰۲ـ۳۰۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
[۷۱] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۸۶ـ۳۹۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
که در قرآن حتی اشاره ای هم به آن‌ها نشده است.

۱۶ - قصه بلوقیا در عرائس



ثعلبی مجلسی نسبتاً طولانی را به نقل قصه یکی از ملوک بنی اسرائیل با نام بلوقیا اختصاص داده
[۷۲] احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۱۵ـ۳۲۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
که نه در کتب مقدّس از او ذکری شده و نه پیامبری از پیامبران الاهی بوده است.

۱۶.۱ - نظر واسرشتروم


واسرشتروم بر اساس پژوهشی تطبیقی ، به این نتیجه رسیده که ماجرای بلوقیا که در قصص‌الانبیاء ثعلبی آمده، کاملاً مشابه با داستانمکاشفه ابراهیم در کتب مجعول دینی یهود و بازسازی شده آن است.
احتمالاً عبداللّه بن سلام (متوفی ۴۳) ــ که از اهل کتاب مسلمان شده در مدینه بود و ثعلبی این داستان را از وی نقل کرده ــ با ایجاد تغییراتی، محتوای این ماجرای شگفت‌انگیز را با فرهنگ اسلامی هم‌گون ساخته است.
این ماجرا بعدها، با اضافاتی که موجب جذابیت بیش‌تر آن شده، در قالب داستان حاسب کریم‌الدین به مجموعه هزار و یکشب راه یافته است.
[۷۳] الف لیلة و لیلة، بیروت: المکتبة الثقافیة، ج۳، ص۳۲ـ۱۳۶، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۷۴] هزار و یکشب، به کوشش بهرام افراسیابی، ج۲، ص۱۱۹۴ـ۱۲۱۴، تهران: سخن، ۱۳۷۸ ش.


۱۶.۲ - نظر لاسنر


لاسنر نیز در پژوهشی مشابه و تطبیقی میان منابع یهودی و اسلامی ، داستان دیدار ملکه سبا و سلیمان را بررسی کرده و از طریق مقایسه گزارش تورات و نقل ثعلبی در قصص‌الانبیاء ، نشان داده که چگونه داستانی توراتی به متون اسلامی راه یافته و با فرهنگ و اندیشه مسلمانان هماهنگ شده است.

۱۷ - تأثیر عرائس بر نویسندگان



کتاب ثعلبی با عرضه ساختاری مناسب و محتوایی جذاب در بیان قصص پیامبران ، در میان مردم رواج یافت و تأثیر آشکاری بر نویسندگان بعدی و منابع شیعی و منابع سنّی گذاشت.
[۷۵] ابن کثیر، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۱۵، بیروت ۱۹۸۸.
[۷۶] ابن کثیر، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۳۶، بیروت ۱۹۸۸.
[۷۷] ابن کثیر، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴۲۰، بیروت ۱۹۸۸.
[۷۸] ابن کثیر، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴۳۶ـ۴۳۷، بیروت ۱۹۸۸.
[۷۹] نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۲۱۰، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۸۰] نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۲۵۹، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۸۱] نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۲۸۶، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۸۲] نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۲۹۵، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۸۳] نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۳۶۵، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
[۸۴] ابن طاووس (علی بن موسی)، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۱۰۹، قم ۱۳۸۰ ش.
[۸۵] ابن طاووس (علی بن موسی)، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱، قم ۱۳۸۰ ش.
[۸۶] ابن طاووس (علی بن موسی)، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، ج۱، ص۲۱، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
[۸۷] ج ۲، ستون ۱۳۲۸، حاجی خلیفه.


۱۷.۱ - شمس شامی


از جمله محمد بن یوسف شمس شامی (متوفی ۹۴۲)، مورخ و سیره‌نویس مشهور، کتابی با نام الجواهرالنفائس فی تحبیر کتاب‌العرائس نوشت.
[۹۰] ابن عماد، ج۸، ص۲۵۱.

استنادات متعدد شمس شامی در سبل الهدی و الرشاد به اقوال ثعلبی در عرائس و تفسیر ، شاهدی بر این مدعاست.

۱۷.۲ - بحارالانوار


همچنین مجلسی در بحارالانوار ، به ویژه در کتاب تاریخ الانبیای آن، به بسیاری از داستان‌های ثعلبی استناد و برخی از آن‌ها را عیناً نقل کرده است.

۱۷.۳ - اشعار مولوی


تأثیر قصص ثعلبی را حتی در اشعار شاعرانی چون مولوی نیز می‌توان مشاهده کرد.
[۱۰۷] محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۹، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۰۸] محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۰۹] محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۸۲، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۱۰] محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۱۴۱، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۱۱] محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۱۷۱، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۱۱۲] محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۲۱۴، تهران ۱۳۴۷ ش.


۱۸ - نسخ خطی و ترجمه‌‌ها



بروکلمان فهرستی از نسخه‌های خطی موجود از عرائس المجالس را به همراه ترجمه‌های متعدد آن به زبان‌های شرقی و تلخیص‌ها و اقتباسات صورت گرفته از آن آورده است.

۱۹ - توجه خاورشناسان به عرائس



قصص‌الانبیاء ثعلبی به همراه قصص‌الانبیاء کسائی همواره به عنوان دو تألیف مرجع و الگو در این حوزه مطرح بوده و ازاین‌رو نظر خاورشناسان را به خود جلب کرده است.
وجود نسخه‌ای قدیمی در کتاب‌خانه ملی فرانسه ، که تلفیق و خلاصه‌ای از این دو اثر به همراه هم است، شاهدی بر این مدعاست.

۱۹.۱ - توتولی


توتولی بخشی از تألیفاتی را که در سده‌های میانی بر اساس این دو کتاب به نگارش در آمده و اکنون به صورت نسخه خطی موجود است، بر شمرده است.
به گفته وی، بیشتر این آثار احتمالاً چیزی جز رونویسی از این دو کتاب نیست.
محققان غربی نیز پژوهش‌های متعددی در باره عرائس‌المجالس و بخش‌های گوناگون آن انجام داده و قسمت‌هایی از آن را ترجمه کرده‌اند.

۱۹.۲ - ویلیام برینر


ویلیام برینر متن کامل این کتاب را به انگلیسی ترجمه و مؤسسه بریل ( لیدن ۲۰۰۲) آن را منتشر کرده است.

۲۰ - انتقادها به عرائس



ویژگی‌های عمومی قصص‌الانبیاء ثعلبی و نقل برخی داستان‌ها و افسانه‌ها در این کتاب، خصوصاً اخباری که از قُصّاص و یهودیان تازه مسلمان نظیر کعب الاحبار و وهب بن منبّه و عبداللّه بن سلام روایت شده و به اسرائیلیات معروف است، انتقادهای فراوانی را متوجه این اثر و مؤلف آن کرده است.

۲۱ - فهرست منابع



(۱) سلیمان آتش، مکتب تفسیر اشاری، ترجمه توفیق ه، سبحانی، تهران ۱۳۸۱ ش.
(۲) آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعه.
(۳) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۴) ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، قم ۱۴۰۷.
(۵) ابن بطریق، کتاب خصائص الوحی المبین، چاپ محمدباقر محمودی، (تهران) ۱۴۰۶.
(۶) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (۱۳۸۳ـ ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ۱۹۷۲).
(۷) ابن تیمیّه، درءتعارض العقل و النقل، چاپ محمد رشاد سالم، (ریاض) ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
(۸) ابن تیمیّه، مجموع الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۹) ابن تیمیّه، مقدمة فی اصول التفسیر، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا).
(۱۰) ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویة، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۱) ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بی تا).
(۱۲) ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۳) ابن جوزی، کتاب الموضوعات، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، مدینه ۱۳۸۶ـ ۱۳۸۸/۱۹۶۶ـ ۱۹۶۸.
(۱۴) ابن حجر عسقلانی، العجاب فی بیان الاسباب (اسباب النزول)، چاپ عبدالحکیم محمد انیس، دمّام ۱۴۱۸ الف.
(۱۵) ابن حجر عسقلانی، المعجم المفهرس، او، تجرید اسانیدالکتب المشهورة و الاجزاء المنثورة، چاپ محمد شکور امریر میادینی، بیروت ۱۴۱۸ ب.
(۱۶) ابن خلّکان.
(۱۷) ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶.
(۱۸) ابن صلاح، علوم الحدیث، چاپ نورالدین عتر، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۱۹) ابن طاووس (احمد بن موسی)، عین العبرة فی غ بن العترة، قم: دارالشهاب، (بی تا).
(۲۰) ابن طاووس (علی بن موسی)، سعدالسعود للنفوس، قم ۱۳۸۰ ش.
(۲۱) ابن طاووس (علی بن موسی)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم ۱۳۹۹.
(۲۲) ابن طاووس (علی بن موسی)، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۲۳) ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۲۴) ابن عماد.
(۲۵) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت: دارالندوة الجدیدة، ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
(۲۶) ابن قدامه، کتاب التوّابین، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.
(۲۷) ابن قُنفُذ، الوفیات، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۸) ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۹) ابن کثیر، قصص الانبیاء، بیروت ۱۹۸۸.
(۳۰) ابن مُلَقَّن، العقدالمذهب فی طبقات حملة المذهب، چاپ ایمن نصرازهری و سیدمهنّی '، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۳۱) ابن هشام، سیرت رسول اللّه، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۳۲) محمد ابوشهبه، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۳۳) علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳۴) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۳۵) محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنفة فی ضروب العلم و انواع المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۳۶) الف لیلة و لیلة، بیروت: المکتبة الثقافیة، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۳۷) حسین بن مسعود بغوی، تفسیرالبغوی، المسمی معالم التنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۳۸) علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ ش).
(۳۹) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی، المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۴۰) احمد بن محمد ثعلبی، اهل البیت علیهم‌السلام فی تفسیرالثعلبی: ماروی عنهم و ماروی فیهم، چاپ عادل کعبی، قم ۱۳۸۱ ش.
(۴۱) احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
(۴۲) احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۴۳) احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
(۴۴) نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
(۴۵) جودة محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، (قاهره ۱۹۷۸).
(۴۶) حاجی خلیفه.
(۴۷) علی بن محمد خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیل، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوة، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۴۸) محمد خضیری، «الصلة بین تفسیر الواحدی البسیط و تفسیر شیخه الثعلبی (الکشف و البیان)».
(۴۹) خوانساری، محمد بن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۵۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۴۲۱ـ۴۴۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۵۱) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
(۵۲) محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج ۳، چاپ فؤاد سیّد، کویت ۱۹۸۴.
(۵۳) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۵۴) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۵۵) علی محمد زبیری، ابن جُزَی و منهجه فی التفسیر، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۵۶) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۵۷) زمخشری، کشاف.
(۵۸) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۵۹) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّالتّاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
(۶۰) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۶۱) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۶۲) حمزه بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۶۳) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۶۴) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۶۵) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ عزت علی عطیه و موسی محمدعلی، قاهره (۱۹۸۰ـ۱۹۸۵).
(۶۶) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۶۷) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسرین، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰.
(۶۸) بدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، لباب النقول فی اسباب النزول، چاپ احمد عبدالشافی، بیروت (بی تا).
(۶۹) محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۷۰) زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایة لحال البدایة فی علم الدرایة و البدایة فی علم الدرایة، قم ۱۳۸۱ ش.
(۷۱) محمدعیسی صالحیه، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج ۱، قاهره ۱۹۹۲.
(۷۲) ناصر صائغ، «نبذه مختصرة عن تفسیرالثعلبی رحمه اللّه».
(۷۳) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
(۷۴) صفدی.
(۷۵) طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
(۷۶) طبری، تاریخ طبری (بیروت).
(۷۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، چاپ عبدالرحیم مبارک، مشهد ۱۳۷۹ ش.
(۷۸) محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۷۹) محمدجمال الدین قاسمی، تفسیر القاسمی، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۸۰) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۸۱) علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواة علی اَنباه النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۸۲) محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
(۸۳) مجلسی، بحارالانوار.
(۸۴) مدینی، «نسخة الکشف و البیان المطبوعة ردیئة».
(۸۵) محمدهادی معرفت، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، مشهد ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹.
(۸۶) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
(۸۷) یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۸۸) علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول الا´یات، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۸۹) علی بن احمد واحدی نیشابوری، الوسیط فی تفسیرالقرآن المجید، چاپ احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۹۰) هزار و یکشب، به کوشش بهرام افراسیابی، تهران: سخن، ۱۳۷۸ ش.
(۹۱) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛

۲۲ - پانویس


 
۱. آقابزرگ طهرانی، الذریعة‌ الی تصانیف الشیعه، ج۱۵، ص۲۴۲ـ۲۴۳.
۲. محمدعیسی صالحیه، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۱، ص۳۱۱ـ ۳۱۲، ج ۱، قاهره ۱۹۹۲.
۳. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۴۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۵۷ ـ۶۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۴، ص۲۵۱ ۲۵۸، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۶. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۷. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۷۹۸۱، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۸. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۷۰ـ۳۸۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۹. احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، ج۶، ص۱۴۵۱۵۷، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.    
۱۰. محمدعیسی صالحیه، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج۱، ص۳۱۱ـ ۳۱۲، ج ۱، قاهره ۱۹۹۲.
۱۱. ج ۲، ستون ۱۳۲۸، حاجی خلیفه.
۱۲. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۱۳. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۱۴. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۹، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۱۵. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴۸ـ۵۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۱۶. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۶۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۱۷. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۷۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۱۸. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۹۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۱۹. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۲۰. حسین بن مسعود بغوی، تفسیرالبغوی، ج۱، ص۳۰، المسمی معالم التنزیل، چاپ خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۲۱. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۶۶ـ ۶۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۲. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۳۴، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۳. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۵۳، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۴. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۶۱، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۵. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۶۷، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۶. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۰۷، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۷. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۳۵، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۸. احمد بن محمد ثعلبی، مفسر و شرق العالم الاسلامی فی اربعة القرون الهجریة الاولی: نشر مخطوطة مقدمة الثعلبی (ت ۴۲۷) لکتاب، ج۱، ص۱۸۸، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، چاپ ایزایا گولدفلد، عکا ۱۹۸۴.
۲۹. مد ـ مز، ابن هشام، ج۱، صیو ـ یز، سیرت رسول اللّه، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ ش.
۳۰. طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱، ص۳۱۲.    
۳۱. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۳۲. طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱، ص۵۳۲ ۵۳۷.    
۳۳. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۳۴. طبری، تاریخ طبری (بیروت)، ج۱، ص۵۵۸ ۵۶۰.    
۳۵. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۱۰ـ۳۱۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۳۶. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۵، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۳۷. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۵۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۳۸. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۸۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۳۹. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۹۵، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۰. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۱. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۲. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۵۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۳. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۷۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۴. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۳۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۵. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۲۹، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۶. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۳۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۷. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۴۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۸. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۴۹. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۰. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۸۰، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۱. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۲۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۲. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۷۷ـ ۱۷۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۳. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۵۴ـ۳۵۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۴. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۵. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۶۵، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۶. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۹۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۷. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۶۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۸. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۷۶، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۵۹. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۰۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۰. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۶۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۱. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۲. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۰۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۳. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۱۵۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۴. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۶۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۵. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۴۸، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۶. ج ۱، ستون ۷۲۳، حاجی خلیفه.
۶۷. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲ـ۳، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۸. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۶۹. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۹۴ـ۳۱۱، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۷۰. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۰۲ـ۳۰۷، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۷۱. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۸۶ـ۳۹۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۷۲. احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، ج۱، ص۳۱۵ـ۳۲۲، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، (بی تا).
۷۳. الف لیلة و لیلة، بیروت: المکتبة الثقافیة، ج۳، ص۳۲ـ۱۳۶، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷۴. هزار و یکشب، به کوشش بهرام افراسیابی، ج۲، ص۱۱۹۴ـ۱۲۱۴، تهران: سخن، ۱۳۷۸ ش.
۷۵. ابن کثیر، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۱۵، بیروت ۱۹۸۸.
۷۶. ابن کثیر، قصص الانبیاء، ج۱، ص۲۳۶، بیروت ۱۹۸۸.
۷۷. ابن کثیر، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴۲۰، بیروت ۱۹۸۸.
۷۸. ابن کثیر، قصص الانبیاء، ج۱، ص۴۳۶ـ۴۳۷، بیروت ۱۹۸۸.
۷۹. نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۲۱۰، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۸۰. نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۲۵۹، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۸۱. نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۲۸۶، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۸۲. نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۲۹۵، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۸۳. نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، ج۱، ص۳۶۵، قم ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
۸۴. ابن طاووس (علی بن موسی)، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۱۰۹، قم ۱۳۸۰ ش.
۸۵. ابن طاووس (علی بن موسی)، سعدالسعود للنفوس، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱، قم ۱۳۸۰ ش.
۸۶. ابن طاووس (علی بن موسی)، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، ج۱، ص۲۱، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۸۷. ج ۲، ستون ۱۳۲۸، حاجی خلیفه.
۸۸. محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۱، ص۳۲۲، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۸۹. محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۳، ص۱۷۳، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۹۰. ابن عماد، ج۸، ص۲۵۱.
۹۱. محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۱، ص۳۱۲، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۹۲. محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۱، ص۳۲۰، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۹۳. محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۲، ص۳۰۰، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۹۴. محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۳، ص۸۰، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۹۵. محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۳، ص۱۰۴، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۹۶. محمد بن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج۵، ص۱۸۳، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.    
۹۷. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱، ص۳۹۳.    
۹۸. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۱۳.    
۹۹. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۳۵۶.    
۱۰۰. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۳، ص۴.    
۱۰۱. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۳، ص۵۰.    
۱۰۲. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۳، ص۱۸۶.    
۱۰۳. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۳، ص۴۱۲.    
۱۰۴. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۴، ص۲۷.    
۱۰۵. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۴، ص۱۵۲.    
۱۰۶. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۴، ص۲۸۲.    
۱۰۷. محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۹، تهران ۱۳۴۷ ش.
۱۰۸. محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۳۴۷ ش.
۱۰۹. محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۸۲، تهران ۱۳۴۷ ش.
۱۱۰. محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۱۴۱، تهران ۱۳۴۷ ش.
۱۱۱. محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۱۷۱، تهران ۱۳۴۷ ش.
۱۱۲. محمدحسن فروزانفر، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، ج۱، ص۲۱۴، تهران ۱۳۴۷ ش.


۲۳ - منابع



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثعالبی»، شماره۴۲۳۵.    



آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.